کتاب مجموعه‌ای از صفحاتِ است که در حالت فیزیکی آن از اجزا و بخش‌های مختلفی مثل اجزای داخلی و اجزای خارجی (بیرونی) تشکیل شده است. اجزای بیرونی (خارجی) کتاب شامل روی جلد، پشت جلد و عطف می‌شود و اجزای داخلی کتاب شامل صفحه ورود (صفحه بسم‌الله)، صفحه عنوان، صفحه شناسنامه، صفحه تقدیم، فهرست مطالب و … می‌شود. شما به عنوان ناشر، نویسنده و یا طراح و صفحه آرا لازم است برای تولید و آماده‌سازی کتاب با اجزای اصلی کتاب به طور کامل آشنا باشید تا برآیند بهتری را به دست بیاورید. در این مقاله به طور کامل اجزای تشکیل دهنده یک کتاب را بررسی خواهیم کرد تا در صفحه آرایی از این اطلاعات بهره ببرید.
اجزای اصلی کتاب
بطور کلی یک کتاب از نظر ساختار اجزای سازنده آن، به قسمتهای مختلفی تقسیم‌بندی می‌شود، که شامل اجزای بیرونی یا خارجی (جلد) و اجزای داخلی (متن) می‌شود.
اجزای خارجی کتاب (جلد کتاب)
جلد یا cover در واقع قسمت بیرونی هر کتاب را شامل می‌شود. نقش جلد کتاب درج اطلاعات کلی در رابطه با کتاب است. عنوان کتاب، نام نویسنده، مترجم و یا مؤلف، نوبت چاپ و… را شامل می‌شود. جلد اولین جزء کتاب است که خواننده و یا مخاطب با آن روبرو می‌شود. در نتیجه طراحی و چیدمان آن باید به گونه‌ای باشد که علاوه بر اینکه مخاطب را جذب خود می‌کند، متناسب محتوای درون کتاب نیز باشد.
روی جلد کتاب
بر روی اطلاعاتی که لازم است مخاطب در نگاه اول به سرعت با آن روبرو شود قرار می‌گیرد. این موارد معمولا شامل تصویر اصلی کتاب، عنوان کتاب، نام نویسنده، لوگو و نام ناشر، نوبت چاپ و موارد خاصی که نویسنده و ناشر ممکن است مد نظر داشته باشد مثل یک جمله یا تصویر تبلیغاتی یا تگ گرافیکی و … باشد.
پشت جلد کتاب
پشت جلد دقیقا قسمت مخالف روی جلد است و معمولاً ساده‌تر از روی جلد طراحی می‌شود. اطلاعات مندرج در پشت جلد میتواند شامل مواردی همچون متن معرفی کتاب، تصویر نویسنده، اطلاعات تماس، بارکد و قیمت کتاب، تبلیغات و موارد دیگر باشد که بر اساس صلاحدید نویسنده و ناشر، در هر کتابی متفاوت است.
عطف یا شیرازه
عطف قسمت اتصال دو طرف جلد کتاب است و به این ترتیب صفحات داخلی کتاب نیز به یکدیگر متصل می‌شوند. عطف بر خلاف تصور خیلی افراد که بی‌اهمیت به نظر می‌رسد، یکی از بخش‌های مهم و با اهمیت اجزای خارجی کتاب است، چون معمولا در کتابخانه‌ها عطف کتاب است که دیده می‌شود. در عطف کتاب بسته به فضای موجود آن(عرض عطف بر اساس تعداد صفحات و برگه کتاب تعیین می‌شود)، اطلاعاتی همچون عنوان کتاب، نام نویسنده و لوگو یا اسم ناشر و نوبت چاپ قرار می‌گیرد.
اجزاء داخلی کتاب (اجزای متن کتاب)
اجزای داخلی یک کتاب از بخش‌های مختلفی تشکیل شده است؛ ساختار و چیدمان اجزای داخلی کتاب اغلب در همه کتاب‌ها بصورت مشترک تنظیم می‌شود اما با این حال بایدی وجود ندارد و این چیدمان بر اساس نیاز و رویکرد ناشر و نویسنده، توسط صفحه آرا تنظیم می‌شود. آشنایی و اطلاع از اجزای داخلی کتاب و ترتیب چیدمان آن‌ها، در طراحی و صفحه آرایی کتاب لازم است، چون هم ساختار منسجم‌تری به کتاب می‌دهد و هم برای مخاطب جذاب است. اجزای داخلی کتاب معمولا شامل موارد زیر می‌شود:
- صفحه شروع کتاب (صفحه بسم‌الله)
- صفحه عنوان
- صفحه شناسنامه (حقوقی)
- صفحه تقدیم به (اهدا)
- سخن ناشر
- فهرست مطالب
- پیشگفتار
- مقدمه
- متن (شامل متن اصلی، فصل ها، بخش‌ها و …)
- پیوست یا ضمیمه
- واژه نامه
- فهرست منابع یا ماخذ (کتابنامه)
1. صفحه شروع کتاب (صفحه بسم الله)
صفحه اول کتاب که معمولا آن را با نام “صفحه بسم الله” می‌شناسیم، صفحه‌ای است که بر اساس خواسته نویسنده یا ناشر میتواند در آن بسم‌الله الرحمن الرحیم، به نام خدا، به نام آفریدگار زیبایی‌ها یا موارد مشابه دیگر قرار گیرد و یا جمله و متنی کوتاه با هر مضمونی قرار گیرد. این صفحه می تواند به صورت گرافیکی یا ساده و شامل متن همراه با تصویر باشد.
2. صفحه عنوان
معمولا بعد از صفحه اول، یک صفحه سفید (خالی) در نظر گرفته می‌شود و بعد از آن صفحه عنوان و اطلاعات اصلی کتاب (صفحه 3) قرار می‌گیرد. در این صفحه عنوان اصلی کتاب، عنوان فرعی (که شامل عبارات توصیفی برای روشن نمودن عنوان اصلی ارائه می‌شود)، نام مؤلف (مؤلفان) یا پدید‌آورندگان (به همراه موقعیت و درجه علمی‌شان)، نام ناشر، تاریخ انتشار و نوبت چاپ قرار می‌گیرد.
3. صفحه شناسنامه (حقوقی)
این صفحه مشخصات كامل كتاب و اطلاعاتِ كتاب‌شناختی (فیپا) را به خواننده می‌دهد و شامل اطلاعات کامل کتاب و تولیدکنندگان کتاب كه در فراهم آوردن مطالب یا ترجمه یا ویرایش كتاب شركت داشته‌اند، مثل اطلاعات فیپا (کتابخانه ملی)، نام و نام خانوادگی نویسنده یا نویسندگان و مترجمان، عنوان اصلی و عنوان‌های فرعی كتاب، محل نشر (نام شهر)، نام و اطلاعات ناشر، تاریخ نشر، نوبت چاپ، قیمت و … می‌شود. چیدمان و طراحی این صفحه بر اساس نظر طراحی و صفحه‌آرا میتواند به هر شکل و ساختاری انجام شود.
4. تقدیم نامه (صفحه اهدا)
همینطور که از نام این صفحه مشخص است، این صفحه برای درج متن اهدای کتاب، در نظر گرفته می‌شود.
5. فهرست مطالب
این صفحه معمولاً پیش از پیشگفتار می‌آید و فهرستی از فصل‌ها، بخش‌ها و تیتر‌های مهم کتاب، را شامل می‌شود که شماره صفحات و محل درج مطالب در کتاب را نمایش می‌دهد و ترتیب فهرست مطالب معمولا بر اساس همان شماره صفحه انجام می‌شود.
6. پیشگفتار
سخنی یا توضیح مختصری درباره کتاب است، که توسط نویسنده در قالب پیشگفتار ارائه می‌شود. پیشگفتار یا دیباچه بخشی است که نویسنده در آن مستقیماً با مخاطب سخن می‌گوید و موضوعاتی مثل دلیل نوشتن کتاب یا رویکرد کتاب را در آن به مخاطب بیان می‌کند.
7. مقدمه
عموماً بخشی از متن صفحات ابتدایی کتاب، در قالب مقدمه، به توضیح موضوع و کلیت کتاب و یا قسمت خاصی از کتاب پرداخته می‌شود. مقدمه اگر به درستی نوشته شده باشد، باعث شناخت دقیق‌تر و کامل‌تر مخاطب از مطالب و محتوای کتاب می‌شود. مقدمه ممکن است توسط شخصی بجز نویسنده کتاب نوشته شود.
8. متن اصلی کتاب
متن کتاب به عنوان بدنه اصلی کتاب و هدف اصلی نویسنده از نوشتار شناخته می‌شود. متن کتاب شامل تمامی عناصر ازجمله فصل، بخش، تیتر، عناوین و نوشتار است که تمامی این عناصر با هدف رساندن پیام اصلی نویسنده به مخاطب و بیننده تقسیم‌بندی شده و در کنار یکدیگر قرار می‌گیرند. ساختار و چیدمان صفحات متن کاملا بستگی به تقسیم‌بندی و خواسته نویسنده دارد.
9. پیوست یا ضمیمه
به اطلاعات و معلومات جانبی و سودمندی که در بخش پایانی كتاب‌ها می‌آیند پیوست یا ضمیمه می‌گویند. مثل تصویر جدول‌ها و نمودارها یا مستندات
10. واژه نامه
واژه‌نامه به خواننده کمک می‌کند تا با مفاهیم و موضوعات تخصصی بکار برده شده در متن آشنایی بیشتری کسب کند. چیدمان و ترتیب لغات واژه‌نامه معمولا بر اساس حروف الفبا، یا بر اساس شماره صفحه و محل درج شده در کتاب و یا براساس مفهوم و کاربرد آن‌ها انجام می‌پذیرد.
11. فهرست منابع و مأخذ
ترتیب فهرست منابع و مأخذ در آخر کتاب تابع شرایط و اصولی است که در سراسر دنیا میان تمام نویسندگان مشترک است. بنابراین رعایت اصول ارجاع درون متن و بیرون از متن به منابع باید تابع اصول و قواعدی باشد که تمام مخاطبین داخل و خارج از کشور بتوانند به راحتی به منابع ذکر شده دسترسی پیدا کنند.
سخن آخر
در این مقاله به بررسی تمام بخش‌های و اجزای تشکیل دهنده کتاب پرداختیم. در آخر بازهم تاکید می‌شود که این ترتیب اجزای کتاب، موضوع ثابت و اجباری نیست و شما می‌توانید با نظر خود این ترتیب را عوض کنید، اگر برای موسسه یا نهادی کتاب خود را آماده نمی‌کنید!
امیدواریم از این مقاله بهره کامل را ببرید
همراه ما باشید در نشرآنلاین ♥
