اصطلاحات رایج چاپ و نشر کتاب

ناشر

شخص، شرکت، یا شخصیت حقوقی که مسئولیت انتشار یک کتاب یا دیگر مواد چاپی را برای استفاده همگان به عهده بگیرد ناشر می گویند. همین شخص یا شرکت ممکن است چاپ کننده، ناشر و فروشنده باشد.

موسسه انتشاراتی

یک ناشر ممکن است در قالب یک کتابفروشی، خود تمام امور را انجام دهد یا به عنوان یک موسسه انتشاراتی کارها را انجام دهد. در هر موسسه انتشاراتی دفتر مدیر انتشارات یا دفتر نشر، رابط میان موسسه و مردم است. این دفتر، ارتباطات میان پدید آورندگان، امور مالی، فنی، ویراستاری و سایر واحد های نشر را با مدیر انتشارات و با یکدیگر هماهنگ می کند. این دفتر غالبا امور روابط عمومی را نیز انجام می دهد.

شورای نشر

موسسه انتشاراتی بزرگ غالبا یک شورای نشر یا گروه های تخصصی برای چاپ اثر یا انتخاب اثر یا ارزیابی اثر دارند. این شورا ممکن است گاهی برای امور فوری یا به طور مستمر تشکیل شود. این شورا ممکن است تحت عنوان ” کمیته انتخاب کتاب” یا شورای سر دبیری باشد که غالبا در نشر مجلات وجود دارند.

صنعت نشر

فعالیتی را که منجر به تولید یک کالای تجاری شود، صنعت می گویند. در دهه های اخیر کتاب ها را با استفاده از دستگاه های الکترونیکی تولید می کنند، بنابراین آنها را نیز می توان کالا نامید. به این ترتیب، تولید کتاب یک صنعت است که به آن “صنعت نشر” یا کتاب سازی گفته می شود.

بخش تولید

این بخش مسولیت تبدیل دست نوشته به متن چاپی رابه عهده دارد در این بخش بیشتر امور فنی مربوط به چاپ و مراحل پایانی پس از چاپ انجام می‌گیرد.

بخش مالی و اداری

انتشاراتی های بزرگ، گاهی این دو بخش را از هم تفکیک می‌کنند. در انتشاراتی های کوچک، مسئولیت این بخش به عهده ناشر است و او برای رسیدگی به امور مالی یک حسابدار استخدام می کند. وظایف بخش مالی فراتر از کار حسابداری است به طوری که در بخش مالی باید هزینه های نشر به طور کلی و جزئی برآورد و سپس تامین شوند.

بخش توزیع و فروش 

در انتشاراتی های بزرگ، این بخش واحدی مستقل است و گاهی واحدهای برون مرزی نیز دارد. در این بخش چرخه تولید کتاب به مرحله پایانی می رسد . مسئولیت بازاریابی، تبلیغ، توزیع و فروش اثر به عهده این بخش است.

بخش هنری (گرافیک و صفحه آرایی)

دست اندر کاران این بخش مسولیت امور هنری مانند طراحی، صفحه آرایی، نقاشی و رسامی اثر را به عهده دارند. 

مراحل نشر

یک نوشته باید مراحلی خاص را طی کند تا یک کتاب تبدیل شود. این مراحل شامل پذیرش اثر، تولید محتوا و آماده سازی و تولید فنی می باشد که نیاز هست پدیدآورنده از آن‌ها آگاه باشد.

شورای ویرایش

گروهی از ویراستاران را که سیاست های یک موسسه انتشاراتی تعیین می کنند یا ویرایش یک کتاب مرجع مفصل را به عهده دارند، شورای ویرایش می‌گویند.
در دانشنامه کتابداری و اطلاع رسانی ویراستار به صورت ذیل تعریف شده است: ” کسی که اثر یا مجموعه آثار یا مقالاتی را که از آن خودش است برای انتشار آماده میکند. کار ویرایش ممکن است آماده ساختن مطالب برای چاپخانه منحصر باشد ، یا ممکن است شامل سرپرستی چاپ ، تجدید در متن یا توضیح آن و افزودن مقدمه، تعلیقات و یا مطالب انتقادی دیگر باشد.

ویراستاری

مرحله ای بعد از تولید محتوا و متن، که برای بررسی واصلاح اثر طبق قواعد نگارشی و درست‌نویسی انجام می‌گیرد. ویراستاری شامل سه نوع ویرایش فنی، ویرایش زبانی-ساختاری و ویرایش تخصصی می‌شود.

ویراستار

به فردی که  کار ویرایش یا ویراستاری را انجام میدهد ویراستار گفته می‌شود. به انواع ویراستار شامل موارد زیر است.

1. ویراستار ادبی
2. ویراستار ساختار و محتوا
3. ویراستار مقابله گر
4. ویراستار صوری و فنی
5. ویراستار تخصصی

کتاب الکترونیک

کتاب های که برای ارائه  در بستر اینترنت طراحی و تولید می شوند را کتاب الکترونیک می گویند. این نوع کتاب‌ ممکن هست کتاب چاپی باشند که به صورت الکترونیک هم ارائه می‌شوند یا اینکه از ابتدا برای ایائه بصورت الکترونیک طراحی و تولید می‌شوند.

طراحی

طراح با بهره گیری از ذوق هنری، فن روان شناسی، ابتکار عمل و حس زیبا شناختی میان بخش ها و اجزای گوناگون توازن، وحدت و تناسب ایجاد می کند. ویراستار کتاب را پس از ویرایش به بخش طراحی ارائه می دهد. طراح جای صفحات، اندازه حروف و نوع آنها حاشیه ها و فضا های خالی صفحات، محل و نوع و شکل تصاویر و جداول، اجزای سه گانه کتاب و جلد و روپوش جلد را طراحی میک ند.

صفحه آرایی

یکی از وظایف بخش تولید فنی و زیر بخش طراحی است. امروزه صفحه آرایی بطور کامل با رایانه انجام می شود. طراح یا صفحه آرا با دانش و تجربه‌ای که دارد به کمک نرم افزارهای رایانه ای متن و محتوا را صفحه آرایی می کند. صفحه آرایی خوب می تواند کیفیت کار شما را دوچندان کند. در مرحله صفحه آرایی به موارد مختلفی مانند گریدبندی، حاشیه صفحه، اندازه و نوع فونت و موارد ظاهری مختلف دیگر پرداخته می‌شود.

قطع کتاب

یکی از کارهایی که در تولید فنی انجام می شود، تعیین قطع کتاب است. قطع به معنی اندازه یا سایز است که قطع‌های مختلف کتاب با توجه به اندازه سطح چاپ که مبنای آن معمولا قطع کاغذ است تعیین می شود.

اجزای کتاب

هر کتاب از سه جزء اصلی تشکیل میشود: اجزای پیش از متن اصلی، متن اصلی ، اجزای پس از متن اصلی. که تقدم و تأخر در مواردی طبق قواعد و اصول است و در مواردی با نظر پدیدآور، ویراستار و بخش طراحی تعیین شده است. برای مطالعه بیشتر در این مورد به مقاله اجزای کتاب مراجعه کنید.

چاپ

چاپ، عمل مکانیکی نکثیر است و به فن و صنعت تکثیر صورت و نقوش، حروف، خطوط، تصاویر و نظایر آن بر کاغذ، پارچه، شیشه، فلز، پلاستیک، چوب و غیره گفته می شود . چاپ یکی از مهمترین و اساسی ترین شیوه‌های نگهداری، انتقال و اشاعه اطلاعات در تاریخ بشر بوده است.

زیراکس یا زیروگرافی

این نوع چاپ را ” زیرو گرافی” و زیراکس” نیز میگویند. روش کار آن به صورت تهیه نسخه های اضافی از روی نسخه اصلی یا نسخه مادر است. از انواع تکثیر می‌توان فتوکپی، زیراکس، عکاسی، اوزالید، میکرو فیلم و امثال آنهارا نام برد.

ماشین چاپ

ماشین های چاپ، انواع گوناگون دارند و از زمان اختراع، تاکنون تغییرات بسیار کرده و پیچیده تر شده اند، اما اساس کار آنها یکسان است. به طور کلی ماشین های چاپ دو نوع هستند :

• ماشین های چاپ ورقی که با ورق های جداگانه کاغذ تغذیه می شوند .
• ماشین های چاپ رول که با نوار های پیوسته کاغذ تغذیه می شوند.

ماشین های چاپ ممکن است تک رنگ یا چند رنگ باشند. روی ماشین های چاپ چندرنگ معمولا هر رنگ به یک واحد کامل چاپ نیاز دارد، مثلا یک ماشین چاپ دورنگ دارای دو واحد کامل چاپ و ماشین چاپ چهار رنگ دارای چهار واحد کامل است.

صحافی کتاب

پس از چاپ لازم است که کارهایی روی اثر چاپ شده انجام شود، تا برای توزیع و فروش آماده گردد. بیشتر کارهای چاپی، اعم از نشریات چاپی بدون جلد، جزوه ها، کاتالوگ ها، مجلات و کتابها باید طی عملیاتی  صحافی و به یک کار چاپی کامل تبدیل شوند. تنها کارهای چاپی نظیر (اعلامیه ها، کارتهای ویزیت و امثال آنها) نیاز به صحافی ندارند. سه راه مختلف برای صحافی کتاب وجود دارد:

• صحافی مرحله ای: این نوع صحافی از نظر دوام بهترین نوع صحافی است.
• صحافی کامل کتاب : این نوع صحافی برای کتابهای ارزان قیمت استفاده می شود.
• صحافی مکانیکی کتاب : این نوع صحافی برای کتابهای راهنما، دفترچه های یادداشت و نظایر آنها استفاده می شود.

بهای کتاب

بهای کتاب با توجه به هزینه های متفاوت کتاب محاسبه می شود. بهای کتاب معمولا قیمتی است که خوانندگان آن را برای خرید کتاب می پردازند محاسبه آن بر میزان قیمت تمام شده کتاب، به اضافه سود ناشر، تیراژ کتاب و درصدی است که باید به پدید آور پرداخت شود. قیمت تمام شده به اضافه سود ناشر همان بهای کتاب است که ناشر با داشتن درصد حق التألیف، حق پدید آور را تعیین می کند، به روش ذیل ( درصورت توافق در قرار داد ): سهم پدید آور =۱۵% × تیراژ × بهای کتاب

تیراژ یا شمارگان کتاب

شمارگان یا تیتراژ کتاب عبارت است از تعداد کتاب، مجله، روزنامه، و غیره که در یک نوبت به چاپ می رسد. یکی از شاخص های مهم کتابخوانی میزان شمارگان کتاب است. میزان تیراژ کتاب را نسبت به جمعیت به خصوص جمعیت با سواد کشور می سنجند. تیراژ کتاب به عوامل گوناگون بستگی دارد که همگی آن ها، مانند حلقه هایی در یک زنجیر بر یکدیگر اثر می گذارند. به طور کلی، عوامل محیطی نظیر شرایط جغرافیایی، تاریخی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی بر تیراژ کتاب مؤثر است. قیمت کتاب هم در تیتراژ کتاب مؤثر است یکی از دلایل عدم مطالعه به خصوص در میان اقشار کم در آمد، می تواند گرانی کتاب باشد.

حق مؤلف

حق مؤلف که معادل انگلیسی آن copyright است، حقی است که پدیدآورندگان آثار، اعم از کتاب (تألیف، ترجمه، تدوین و گردآوری ) نوار کاست و ویدئو، نقاشی، شعر، آهنگ سازی، ترانه سرایی و مانند آن ها قائل می شوند. قانون حق مؤلف، نخستین بار در ۱۷۹۰ میلادی در ایالات متحد امریکا به تصویب رسید بر اساس آن “هر کس حق دارد منافع معنوی و مادی ناشی از هر نوع تولید علمی، ادبی یا هنری را که خود مؤلف است، حفظ کند.”

توزیع و فروش

این امر، در صدی (حداکثر ۳۰ درصد) از درآمد نشر را به خود اختصاص می دهد. چه بسا کتاب هایی با ارزش که به دلیل عدم اطلاع رسانی یا توزیع نامناسب در انبارها می مانند. بنابراین توزیع و فروش کتاب یک فرایند است که باید طبق برنامه ریزی درست و روش های علمی انجام شود. یکی از راه های توزیع درست، بازاریابی است که طی آن بازارهای مصرف، شناسایی می شوند. امروزه معمولا بازاریابی قبل از انتشار انجام می شود.

تبلیغ

یکی از عوامل مؤثر در توزیع و فروش کتاب تبلیغ است. در بازاریابی نوع تبلیغات و چگونگی آن مشخص می شود. تبلیغ کتاب ها جنبه تجاری ندارد، زیرا کتاب یک کالای فرهنگی است. در واقع، تبلیغ کتاب نوعی اطلاع رسانی فرهنگی است که موجب رونق بازار و تبادل و توسعه فرهنگی، سیاسی و اقتصادی یک جامعه می شود.