از اعماق تاریخ، بشر همواره در جستجوی راه‌هایی برای ثبت و انتقال دانش، اندیشه‌ها و تجربیات خود بوده است. در این میان، کتاب به عنوان یار همیشگی انسان، نقشی بی‌بدیل در این راستا ایفا کرده است. چاپ و نشر کتاب، به مثابه دروازه‌ای به سوی دنیای سحر و جادو، دریچه‌ای به سوی گنجینه‌های بی‌پایان علم، معرفت و تخیل می‌گشاید.
در این مقدمه کوتاه، سفری کوتاه به دنیای شگفت‌انگیز چاپ و نشر کتاب خواهیم داشت و شما را با اصطلاحات چاپ و نشر کتاب آشنا می‌کنیم. از خلق ایده‌های ناب در ذهن نویسندگان تا تبدیل آنها به اوراق آراسته و صحافی شده در دستان مشتاق خوانندگان، مسیری پرماجرا و جذاب را طی خواهیم کرد.
اصطلاحات چاپ و نشر در کتاب
ناشر
به شخص، شرکت، یا شخصیت حقوقی که مسئولیت انتشار یک کتاب یا دیگر مواد چاپی را برای استفاده همگان به عهده بگیرد ناشر می‌گویند. همین شخص یا شرکت ممکن است چاپ کننده، ناشر و فروشنده باشد.
موسسه انتشاراتی
یک ناشر ممکن است در قالب یک کتاب‌فروشی، خود تمام امور را انجام دهد یا به عنوان یک موسسه انتشاراتی کارها را انجام دهد. در هر موسسه انتشاراتی دفتر مدیر انتشارات یا دفتر نشر، رابط میان موسسه و مردم است. این دفتر، ارتباطات میان پدید آورندگان، امور مالی، فنی، ویراستاری و سایر واحدهای نشر را با مدیر انتشارات و با یکدیگر هماهنگ می‌کند. این دفتر غالبا امور روابط عمومی را نیز انجام می‌دهد.
شورای نشر
موسسه انتشاراتی بزرگ غالبا یک شورای نشر یا گروه‌های تخصصی برای چاپ اثر یا انتخاب اثر یا ارزیابی اثر دارند. این شورا ممکن است گاهی برای امور فوری یا به طور مستمر تشکیل شود. این شورا ممکن است تحت عنوان ” کمیته انتخاب کتاب” یا شورای سردبیری باشد که غالبا در نشر مجلات وجود دارند.
صنعت نشر
فعالیتی را که منجر به تولید یک کالای تجاری شود، صنعت‌می گویند. در دهه‌های اخیر کتاب‌ها را با استفاده از دستگاه‌های الکترونیکی تولید می‌کنند، بنابراین آنها را نیز می‌توان کالا نامید. به این ترتیب، تولید کتاب یک صنعت است که به آن “صنعت نشر” یا کتاب سازی گفته می‌شود.
بخش تولید
این بخش مسئولیت تبدیل دست نوشته به متن چاپی رابه عهده دارد و بیشتر امور فنی مربوط به چاپ و مراحل پایانی پس از چاپ انجام می‌گیرد.
بخش مالی و اداری
انتشاراتی‌های بزرگ، گاهی این دو بخش را از هم تفکیک می‌کنند. در انتشاراتی‌های کوچک، مسئولیت این بخش به عهده ناشر است و او برای رسیدگی به امور مالی یک حسابدار استخدام می‌کند. وظایف بخش مالی فراتر از کار حسابداری است به طوری که در بخش مالی باید هزینه‌های نشر به طور کلی و جزئی برآورد و سپس تامین شوند.
بخش توزیع و فروش
در انتشاراتی‌های بزرگ، این بخش واحدی مستقل است و گاهی واحدهای برون مرزی نیز دارد. در این بخش چرخه تولید کتاب به مرحله پایانی می‌رسد. مسئولیت بازاریابی، تبلیغ، توزیع و فروش اثر به عهده این بخش است.
بخش هنری (گرافیک و صفحه آرایی)
دست‌اندرکاران این بخش مسئولیت امور هنری مانند طراحی، صفحه‌آرایی، نقاشی و رسامی اثر را به عهده دارند.
مراحل نشر
یک نوشته باید مراحلی خاص را طی کند تا به یک کتاب تبدیل شود. این مراحل شامل پذیرش اثر، تولید محتوا و آماده‌سازی و تولید فنی می‌باشد که نیاز هست پدیدآورنده از آنها آگاه باشد.
شورای ویرایش
گروهی از ویراستاران را که سیاست‌های یک موسسه انتشاراتی تعیین می‌کنند یا ویرایش یک کتاب مرجع مفصل را به عهده دارند، شورای ویرایش می‌گویند.
در دانشنامه کتابداری و اطلاع‌رسانی ویراستار به صورت ذیل تعریف شده است:
” کسی که اثر یا مجموعه آثار یا مقالاتی را که از آن خودش است برای انتشار آماده می‌کند. کار ویرایش ممکن است آماده ساختن مطالب برای چاپخانه منحصر باشد، یا ممکن است شامل سرپرستی چاپ، تجدید در متن یا توضیح آن و افزودن مقدمه، تعلیقات و یا مطالب انتقادی دیگر باشد.
ویراستاری
مرحله‌ی بعد از تولید محتوا و متن، که برای بررسی واصلاح اثر طبق قواعد نگارشی و درست‌نویسی انجام می‌گیرد، ویراستاری می‌باشد. ویراستاری شامل سه نوع ویرایش فنی، ویرایش زبانی-ساختاری و ویرایش تخصصی می‌باشد.
ویراستار
به فردی که کار ویرایش یا ویراستاری را انجام می‌دهد ویراستار گفته می‌شود. انواع ویراستار شامل موارد زیر است:
- ویراستار ادبی
- ویراستار ساختار و محتوا
- ویراستار مقابله گر
- ویراستار صوری و فنی
- ویراستار تخصصی
کتاب الکترونیک
کتاب‌هایی که برای ارائه در بستر اینترنت طراحی و تولید می‌شوند را کتاب الکترونیک می‌گویند. این نوع کتاب ممکن هست کتاب چاپی باشند که به صورت الکترونیک هم ارائه می‌شوند یا اینکه از ابتدا برای ارائه بصورت الکترونیک طراحی و تولید می‌شوند.
طراحی
طراح با بهره‌گیری از ذوق هنری، فن روان‌شناسی، ابتکار عمل و حس زیبا شناختی میان بخش‌ها و اجزای گوناگون توازن، وحدت و تناسب ایجاد می‌کند. ویراستار، کتاب را پس از ویرایش به بخش طراحی ارائه می‌دهد. طراح جای صفحات، اندازه و نوع حروف، حاشیه‌ها و فضاهای خالی صفحات، محل و نوع و شکل تصاویر و جداول، اجزای سه‌گانه کتاب و جلد را طراحی می‌کند.
صفحه آرایی
صفحه‌آرایی یکی از وظایف بخش تولید فنی و زیر بخش طراحی است. امروزه صفحه‌آرایی بطور کامل با رایانه انجام می‌شود. طراح یا صفحه‌آرا با دانش و تجربه‌ای که دارد به کمک نرم‌افزارهای رایانه‌ای متن و محتوا را صفحه‌آرایی می‌کند. صفحه‌آرایی خوب می‌تواند کیفیت کار شما را دوچندان کند. در مرحله صفحه‌آرایی به موارد مختلفی مانند گریدبندی، حاشیه صفحه، اندازه و نوع فونت و موارد ظاهری مختلف دیگر پرداخته می‌شود.
قطع کتاب
یکی از کارهایی که در تولید فنی انجام می‌شود، تعیین قطع کتاب است. قطع به معنی اندازه یا سایز است که قطع‌های مختلف کتاب با توجه به اندازه سطح چاپ که مبنای آن معمولا قطع کاغذ است تعیین می‌شود.
اجزای کتاب
هر کتاب از سه جزء اصلی تشکیل می‌شود: اجزای پیش از متن اصلی، متن اصلی، اجزای پس از متن اصلی که تقدم و تأخر در مواردی طبق قواعد و اصول است و در مواردی با نظر پدیدآور، ویراستار و بخش طراحی تعیین شده است. برای مطالعه بیشتر در این مورد به مقاله اجزای کتاب مراجعه کنید.
چاپ
چاپ، عمل مکانیکی تکثیر است و به فن و صنعت تکثیر صورت و نقوش، حروف، خطوط، تصاویر و نظایر آن بر کاغذ، پارچه، شیشه، فلز، پلاستیک، چوب و غیره گفته می‌شود . چاپ یکی از مهم‌ترین و اساسی‌ترین شیوه‌های نگهداری، انتقال و اشاعه اطلاعات در تاریخ بشر بوده است.
زیراکس یا زیروگرافی
این نوع چاپ را ” زیرو گرافی” و زیراکس” نیز می‌گویند. روش کار آن به صورت تهیه نسخه‌های اضافی از روی نسخه اصلی یا نسخه مادر است. از انواع تکثیر می‌توان فتوکپی، زیراکس، عکاسی، اوزالید، میکرو فیلم و امثال آنهارا نام برد.
ماشین چاپ
ماشینهای چاپ، انواع گوناگون دارند و از زمان اختراع، تاکنون تغییرات بسیار کرده و پیچیده‌تر شده‌اند، اما اساس کار آنها یکسان است. به طور کلی ماشینهای چاپ دو نوع هستند :
- ماشینهای چاپ ورقی که با ورق‌های جداگانه کاغذ تغذیه می‌شوند .
- ماشینهای چاپ رول که با نوارهای پیوسته کاغذ تغذیه می‌شوند.
ماشینهای چاپ ممکن است تک رنگ یا چند رنگ باشند. روی ماشینهای چاپ چند رنگ معمولا هر رنگ به یک واحد کامل چاپ نیاز دارد، مثلا یک ماشین چاپ دورنگ دارای دو واحد کامل چاپ و ماشین چاپ چهار رنگ دارای چهار واحد کامل است.
صحافی کتاب
پس از چاپ لازم است که کارهایی روی اثر چاپ شده انجام شود، تا برای توزیع و فروش آماده گردد. بیشتر کارهای چاپی، اعم از نشریات چاپی بدون جلد، جزوه‌ها، کاتالوگ‌ها، مجلات و کتاب‌ها باید طی عملیاتی صحافی و به یک کار چاپی کامل تبدیل شوند. تنها کارهای چاپی نظیر (اعلامیه‌ها، کارت‌های ویزیت و امثال آنها) نیاز به صحافی ندارند. سه راه مختلف برای صحافی کتاب وجود دارد:
- صحافی مرحله ای: این نوع صحافی از نظر دوام بهترین نوع صحافی است.
- صحافی کامل کتاب : این نوع صحافی برای کتابهای ارزان قیمت استفاده می شود.
- صحافی مکانیکی کتاب : این نوع صحافی برای کتابهای راهنما، دفترچه های یادداشت و نظایر آنها استفاده می شود.
بهای کتاب
بهای کتاب با توجه به هزینه‌های متفاوت کتاب محاسبه می‌شود. بهای کتاب معمولا قیمتی است که خوانندگان آن را برای خرید کتاب می‌پردازند. محاسبه آن بر میزان قیمت تمام‌شده کتاب، به اضافه سود ناشر، تیراژ کتاب و درصدی است که باید به پدیدآور پرداخت شود. قیمت تمام شده به اضافه سود ناشر همان بهای کتاب است که ناشر با داشتن درصد حق التألیف، حق پدیدآور را تعیین می‌کند، به روش ذیل ( درصورت توافق در قرار داد ):
سهم پدید آور =۱۵% × تیراژ × بهای کتاب
تیراژ یا شمارگان کتاب
شمارگان یا تیتراژ کتاب عبارت است از تعداد کتاب، مجله، روزنامه، و غیره که در یک نوبت به چاپ می‌رسد. یکی از شاخص‌های مهم کتابخوانی میزان شمارگان کتاب است. میزان تیراژ کتاب را نسبت به جمعیت به خصوص جمعیت با سواد کشور می‌سنجند. تیراژ کتاب به عوامل گوناگون بستگی دارد که همگی آنها، مانند حلقه‌هایی در یک زنجیر بر یکدیگر اثر می‌گذارند. به طور کلی، عوامل محیطی نظیر شرایط جغرافیایی، تاریخی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی بر تیراژ کتاب مؤثر است. قیمت کتاب هم در تیتراژ کتاب مؤثر است یکی از دلایل عدم مطالعه به خصوص در میان اقشار کم‌درآمد، می‌تواند گرانی کتاب باشد.
حق مؤلف
حق مؤلف که معادل انگلیسی آن copyright است، حقی است که پدیدآورندگان آثار، اعم از کتاب (تألیف، ترجمه، تدوین و گردآوری ) نوار کاست و ویدئو، نقاشی، شعر، آهنگ‌سازی، ترانه‌سرایی و مانند آنها قائل می‌شوند. قانون حق مؤلف، نخستین بار در سال ۱۷۹۰ میلادی در ایالات متحد امریکا به تصویب رسید. بر اساس آن “هر کس حق دارد منافع معنوی و مادی ناشی از هر نوع تولید علمی، ادبی یا هنری را که خود مؤلف است، حفظ کند.”
توزیع و فروش
این امر، درصدی (حداکثر ۳۰ درصد) از درآمد نشر را به خود اختصاص می‌دهد. چه بسا کتاب‌هایی با ارزش که به‌دلیل عدم‌اطلاع‌رسانی یا توزیع نامناسب در انبارها می‌مانند. بنابراین توزیع و فروش کتاب یک فرآیند است که باید طبق برنامه‌ریزی درست و روش‌های علمی انجام شود. یکی از راه‌های توزیع درست، بازاریابی است که طی آن بازارهای مصرف، شناسایی می‌شوند. امروزه معمولا بازاریابی قبل از انتشار انجام می‌شود.
سخن آخر
چاپ و نشر کتاب، نقشی اساسی در انتقال دانش، فرهنگ و اندیشه ایفا می‌کند. این صنعت با وجود چالش‌ها، همواره در حال تکامل و پویایی است و به عنوان پلی بین دنیای خلاقیت و ذهن خوانندگان، نقش بی‌بدیلی در ارتقای سطح آگاهی و فرهنگ جامعه دارد. در دنیایی که دائماً در حال تغییر است، کتاب به عنوان منبعی ماندگار از دانش و اندیشه، نقشی حیاتی در حفظ و گسترش فرهنگ و تمدن بشری خواهد داشت.
امیدواریم از این مقاله بهره کافی را برده باشید.
همراه ما باشید در نشرآنلاین♥
