ویرایش یا ویراستاری چیست؟
ویرایش، یک واژهی فارسی و از لحاظ دستوری اسم مصدر «ویراستن» پهلوی به معنی کم کردن چیزی برای زینت (مقابل آراستن) میباشد که برابر با کلمه انگلیسی «Editing» است. همچنین ویرایش در لغت به معنای اصلاح کردن، رفو کردن و … است.
به طور کلی هر نوشته باید از دیدگاههای گوناگون (محتوا، درون مایه، بیان، صحت واعتبار، دقّت، نظم و رعایت مسائل نگارشی) بازنگری شود که به مجموع این عملیات که طی آن، یک نوشته بازنگری، بررسی و اصلاح میشود «ویرایش» و اصطلاحاً ویراستاری میگویند.
ویراستار کیست؟
کسی که کار ویرایش را انجام میدهد «ویراستار» نامیده میشود، ویراستار باید ضمن رعایت سبک صاحب اثر، نوشته را عاری از هر گونه خطا و لغزش کند و اصلاحاتی را درآن اعمال کند تا متن، ساده، آراسته و صحیح شود.
انواع ویرایش
ویرایش یا ویراستاری در 3 حالت مختلف انجام میشود که شامل ویرایش فنی، ویرایش تخصصی، ویرایش زبانی-ساختاری است.
ویرایش فنی و ویرایش زبانی-ساختاری را هر کسی که مطالعاتی در این زمینه و زمینههای مشابه داشته است، میتواند تا حد قابل قبولی انجام دهد؛ اما در مورد ویرایش تخصصی یا علمی یا محتوایی اینچنین نیست و باید توسط شخصی انجام شود که از لحاظ علمی، آشنایی کاملی با موضوع نوشته داشته باشد. به عنوان مثال، اگر قرار است یک کتاب ریاضی، ویرایش علمی شود، این کار باید توسط یک ریاضیدان دیگر که در همان موضوع کتاب، پژوهش میکند، انجام شود تا به راحتی بتواند درستی یا نادرستی مطالب کتاب را تشخیص دهد.
بدون شک، اگر هر نوشتهای قبل از انتشار عمومی، این سه مرحله ویرایش را پشت سر بگذارد، به نوشتهای تبدیل میشود که به چشم، ذهن، وقت و جیب خواننده احترام گذاشته است.
وظایف ویراستار در انواع ویرایش
1. ویرایش فنی
در این نوع از ویرایش بیشتر به ظاهر نوشته پرداخته میشود که شامل موارد زیر است:
- یکدست کردن رسمالخط کلمات؛ رسمالخط به معنای شیوه نگارش حروف و کلمات به شکلی ثابت و صحیح میباشد که بیشتر شامل نگارش صحیح کلمات دو بخشی یا مرکب، پیشوند و پسوندها و استفاده صحیح از همزه و تنوین میشود.
برای یکسانسازی رسمالخط بیشترین چیزی که مد نظر قرار میگیرد بدون فاصله یا فاصلهدار بودن کلمات دوبخشی است. برای فاصله گذاری کلمات دوبخشی باید از نیم فاصله استفاده کرد.
ویراستار موظف است به طور کامل به این موضوع اشراف داشته باشه و با نگارش صحیح کلمات، تمامی متن را یکسانسازی کند و از اشتباهات رایجی که در نوشتار افراد ناآشنا به قواعد و اصول زبان پیشمیآید جلوگیری کند. بهعنوان مثال استفاده از نگارش صحیح کلمات «مهمترین» و «میشود» در مقابل مهمترین و میشود.
به عنوان مثال، عبارتهایی مانند «میشود»، «ایخدا»، «بعرض» و «حضرتعالی» را به صورت درست آنها، یعنی «میشود»، «ایخدا»، «بهعرض» و «حضرتعالی» بنویسیم. - اصلاح یا اعمال نشانهگذاریهای متن؛ یکی از مهمترین عوامل در خوانش صحیح مطلب و درک مفهوم اصلی محتوای مورد نظر نویسنده یا مترجم، رعایت همین نشانهگذاری است.
استفاده از نشانهگذاریهای درست و صحیح به هرچه بهتر خوانده شدن متن شما کمک کرده و آن را تمیز، روان و تاثیرگذار میکند. خیلی مهم است که نقطه، ویرگول، علامت تعجب و دیگر نشانههای نگارشی در مکان درست خود قرار بگیرند تا خواندن متن برای خواننده راحتتر شده و بداند کجا جمله تمام میشود یا کجا هنوز ادامه دارد، کدام کلمهها بهصورت متوالی خوانده میشوند یا نیاز به ویرگول دارند.
همچنین حذف نشانههای بیهوده و اضافه که نه تنها کمکی به خواندن متن نمیکنند بلکه موجب اختلال در خواندن هم میشوند، در دستهٔ ویرایش فنی قرار میگیرد. - اصلاح غلطهای املایی؛ به عنوان مثال، کلمههایی مانند «درخاست» و «استحظار» را به صورت «درخواست» و «استحضار» بنویسیم.
- اصلاح غلطهای تایپی؛ یکی از آفات بزرگ در هنگام تهیه و تولید کتاب و مقالات چاپی و اینترنتی مختلف، غلطهای املایی و تایپی است که بطور ناخواسته و شاید در برخی مواقع بصورت طبیعی در هنگام نوشتن در متن ایجاد شده است. ویراستار میبایست با دقت متن را بررسی کند و در صورت وجود این موارد اشکالات را بطور کامل رفع کند.
اصول مربوط به تایپ نیز جزو نکاتی است که رعایت آن نیاز به تجربه و دانش ویراستار دارد. - اعمال قواعد عددنویسی، فرمولنویسی، اعرابگذاری و اختصارهای متنی؛
- کنترل پاراگرافبندی؛ یعنی اینکه چه جملههایی را در کنار هم و در یک پاراگراف قرار بدهیم. همانطور که میدانیم در یک کتاب، جملههایی که یک مفهوم یا مثال خاص را توضیح میدهند، باید پشت سر هم بیایند و یک پاراگراف را تشکیل بدهند. به عنوان مثال، قبل از عبارتهایی مثل «بنابراین»، «در این حالت»، «برای این منظور»، «به عبارت دیگر»، «یعنی» و غیره، نباید یک پاراگراف جدید ایجاد کنیم.
- مشخص کردن حدود نقلقولها، وارسی ارجاعات، درستی نشان مآخذ و پانوشتها و یادداشتها؛ بهعنوان مثال بررسی کالبدشناسی اثر، شامل تمامی نمایهها، جدولها، نمودارها، تصاویر، عکسها، فهرست مطالب، واژهنامه و غیره؛ جالب است بدانید که بعضی از انتشاراتهای معتبر دنیا مانند انتشارات دانشگاه کمبریج، کسانی را به عنوان Indexer به کار میگیرند که فقط کارشان، ایجاد قسمت «نمایه» یک کتاب است؛ هر چند مسئولیت نهایی این قسمت، به عهده نویسنده کتاب است.
- کنترل (نمونهخوانی) بررسی متن، عنوان فصلها، بخشها و زیربخشها، سربرگها و نمونهخوانی؛ دقت داشته باشید که منظور از نمونهخوانی، غلط گیری تایپی است که با وجود اینکه بدیهیترین کار لازم برای یک نوشته قبل از چاپ شدن است، خیلی از نویسندگان و ناشران ایرانی، آن را انجام نمیدهند. تعداد غلطهای تایپیای که در بین کتابهای انگلیسیای که تا به حال خواندهام، پیدا کردهام، به اندازه تعداد انگشتهای یک دست همنرسیده است؛ اما در مقابل، متأسفانه کتابهای فارسی، پر از غلطهای تایپی است.
۲. ویرایش زبانی-ساختاری
ویرایش زبانی – ساختاری شاید بخش مهم ویرایش باشد، بهخصوص در سالهای اخیر که کاربردهای نادرست و نابهجا در نوشتههای فارسی و ورود ترجمههای نادرست و نوآوریهای کاذب به زبان فارسی بیشتر شده است.
برای اینکه بتوانیم نوشتههای خود را فارسیتر و به زبان معیار نزدیک کنیم لازم است که این اشتباهات را بشناسیم و درصدد تصحیح و رفع آنها برآییم.
- رفع خطاهای دستوری، ساختاری و جملهبندی؛ ویراستار وظیفه دارد جمله ها را از کلمههای بیمورد و ناصحیح پاک کند و در صورت نیاز جملهها را به شکلی کوتاه کند که به معنا و مفهوم متن آسیبی وارد نشود. این مورد بیشتر زمانی اهمیت پیدا میکند که متن، ترجمه شده باشد و ساختارهای متفاوت دستورزبانی بین زبان اصلی و زبان ترجمه شده منجر به ایجاد جملههایی شود که در زبان ترجمه شده مفهومی ندارد.
به عنوان مثال، در جمله «مایه افتخار من است که از تجربیات شما بهرهمند و در کارهایم از آنها استفاده کنم»، باید بعد از «بهرهمند»، از فعل «شوم» استفاده کنیم؛ چون «بهرهمند کنم»، معنایی ندارد. بنابراین یکی از هدفهای ویرایش زبانی-ساختاری، جلوگیری از حذف بدون قرینه فعلها در جمله است.
برای مثالی دیگر، میتوان به کاربرد درست «را»ی مفعولی بعد از مفعول اشاره کرد. - اصلاح انحراف از زبان معیار و یکدست کردن زبان نوشته؛
- ابهامزدایی از عبارتهای نارسا، مبهم، متناقض، نامفهوم و عامیانه؛
- انتخاب برابرهای مناسب برای واژگان غیر فارسی، حذف واژگان، تعابیر و اصطلاحات و عبارتهای تکراری و زائد، عامیانه، ناقص، نارسا، متضاد و متناقض؛
- کوتاه کردن جملههای طولانی؛
- سادهسازی و روانسازی متن از نظر جملهبندی؛
- گزینش واژگان فارسی و برابرهای مناسب.
- یکدست کردن ضبط اعلام، اصطلاحات، آوانگاشت آنها در صورت لزوم و آوردن معادل لاتین کلمات؛
- اصلاح شکستهنویسی در متن؛ شکستهنویسی از مواردی است که در صورت مشاهده توسط ویراستار باید اصلاح شود و متن عاری از وجود آن شود. برای مثال «میرم» اشتباه و «میروم» صحیح است.
- اصلاح جمع عربی؛ وجود تعداد زیادی از واژههای عربی در زبان فارسی باعث شده که بسیاری از نویسندگان اغلب از کلمات عربی بطور عادی در متنهای خود استفاده کنند، یکی از این موارد استفاده «ـات» به جای «ها و های» در کلمههای جمع باشد، بنابراین میبایست از علامتهای جمع مناسب هر کلمه استفاده کرد. بهعنوان مثال «کلمات» غلط، و «کلمهها» صحیح است.
۳. ویرایش تخصصی یا علمی یا محتوایی
- حذف، کاهش یا تلخیص مطالب تکراری، غیرضروری، غیرمستند، مبتذل، نامتعارف، سست و ضعیف؛
- اصلاح، تنظیم و جابهجایی مطالب برای انسجام و یکدستی نوشتار؛
- افزایش برخی نکات فراموششده، جاافتاده در متن یا پاورقی؛
- مقابله متن با اصل (در صورت ترجمه یا تصحیح متون کلاسیک)؛
- توضیح، یادآوری یا پیشنهاد ضروری در پاورقی که البته باید با ذکر کلمه «ویراستار» و با اجازه از نویسنده کتاب باشد.
- بازبینی و تصحیح مطالب نادرست، متناقض و غیرعلمی.
آشنایی با انواع کلمهها
قبل از اینکه ویراستاری را شروع کنید، برای انجام ویراستاری لازم است با انواع کلمه در زبان فارسی مثل اسم، صفت، فعل، قید و موارد دیگر نیز آشنا باشید. برای یادگیری این موارد میتوانید مقاله انواع کلمه در زبان فارسی را بررسی و مطالعه کنید.
امیدواریم از این مقاله نهایت بهره را ببرید
همراه ما باشید در نشرآنلاین ♥
ویراستاری یکی از مهمترین بخش های تولید محتوا است که متاسفانه بسیاری از تولیدکنندگان محتوا توجه درستی به آن ندارند. اگر تولیدکنندگان محتوا ویراستاری را به درستی انجام بدهند حتما در خوانش محتوا تاثیر میگذارد.
از مطالب مفید سایت شما متشکرم
بله دقیقا
نکته درستی رو مطرح کردید
ممنون از همراهی تون
سلام روزبخیر
آیا تنظیم فهرست بهعهدۀ ویراستار پروژه است یا صفحهآرای آن؟
سلام همچنین
تعیین عناوین و بخش هایی که باید در فهرست قرار بگیرند بر عهده نویسنده یا ویراستار است، اما تعیین ساختار (ترتیب و چیدمان فهرست) و درج شماره صفحه و موارد این چنینی بر عهده صفحه آرا است.